Ο συγκεντρωτισμός βλάπτει σοβαρά την Παιδεία.

Για ιστορικούς και πολιτικούς λόγους, το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα παραμένει έντονα συγκεντρωτικό δεδομένου ότι οι βασικές αρμοδιότητες για την εκπαιδευτική πολιτική και διοίκηση της εκπαίδευσης είναι όλες συγκεντρωμένες υπό την ευθύνη του Υπουργείου Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων. Κατά συνέπεια, είναι απολύτως ενθαρρυντικό το γεγονός ότι το ίδιο το ΥΠΠΕΘ στην πρόσφατη πρότασή του για τις νέες Δομές Υποστήριξης της Εκπαίδευσης, αναγνωρίζει ότι «το εκπαιδευτικό μας σύστημα, ως κεντρικά και σχολαστικά σχεδιαζόμενο έχει δημιουργήσει ένα ασφυκτικό πλαίσιο μέσα στο οποίο καλούνται, όλες οι σχολικές μονάδες της χώρας να λειτουργήσουν ομοιογενώς, χωρίς να λαμβάνουν υπόψη τις εκάστοτε ιδιαίτερες ανάγκες και συνθήκες.». (ΥΠΠΕΘ, 2017β:4). Το χειρότερο είναι, πάλι κατά το ΥΠΠΕΘ, ότι αυτός ο συγκεντρωτισμός δικαιολογεί την «αποστασιοποίηση των εκπαιδευτικών από το ίδιο το έργο τους από τη στιγμή που δεν αναγνωρίζουν μέσα σε αυτό τον εαυτό τους ως μέτοχο και συμμέτοχο του πλαισίου εντός του οποίου καλούνται να λειτουργήσουν. Τους μετατρέπει περισσότερο σε «αποξενωμένους εκτελεστές» και «εντολοδόχους» ενός έργου και όχι σε παραγωγούς και συντελεστές του.» (ΥΠΠΕΘ, 2017β:4).

Όμως, δεν είναι η πρώτη φορά που το Υπουργείο διαπιστώνει το πρόβλημα. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες,  σε επίπεδο λόγων (νομοθετικά κείμενα, πορίσματα επιτροπών, πολιτικά προγράμματα και δηλώσεις υπουργών) παρατηρείται η επιθυμία για την ανάπτυξη ενός  νέου μοντέλου Διοίκησης της Ελληνικής Εκπαίδευσης προς την κατεύθυνση της αποσυγκέντρωσης, της αυτονομίας, της αποδοτικότητας και της διαφάνειας. Εξάλλου, οι παραπάνω έννοιες εισήχθησαν ως δεσμεύσεις της Ελληνικής Πολιτείας στο Μνημόνιο του 2015:  «…η επανεξέταση θα αξιολογήσει την υλοποίηση της μεταρρύθμισης του «Νέου Σχολείου», το περιθώριο περαιτέρω εξορθολογισμού (των τάξεων, σχολείων και πανεπιστημίων), την αποδοτικότητα και αυτονομία των δημόσιων εκπαιδευτικών μονάδων και την αξιολόγηση και διαφάνεια σε όλα τα επίπεδα..». (ΥΠΟΙΚ, 2015:1026-1027).

Έτσι, στο χρονοδιάγραμμα του πορίσματος της Επιτροπής Μορφωτικών Υποθέσεων της Βουλής (2016)  της οποίας Πρόεδρος ήταν ο μετέπειτα Υπουργός Παιδείας Κ. Γαβρόγλου, αναφέρονταν ως προτεινόμενες βραχυπρόθεσμες αλλαγές (Ιούνιος 2016 - Νοέμβριος 2016), μεταξύ άλλων, η ενίσχυση της διοικητικής και παιδαγωγικής αυτονομίας των σχολικών μονάδων και η νομοθεσία για την αυτοαξιολόγηση της σχολικής μονάδας, ενώ ως μακροπρόθεσμες αλλαγές ( Ιούνιος 2018 – Μάιος 2022) περιλαμβάνονται η διοικητική αυτονομία των σχολικών μονάδων, η ανάδειξη καλών πρακτικών των σχολείων, η αναζήτηση οικονομικών πόρων (π.χ. μέσω ευρωπαϊκών προγραμμάτων), η πλήρης αξιοποίηση κάθε πιθανής πρόσθετης, πέραν της κρατικής, χρηματοδότησης, η οποία δεν θίγει τον δημόσιο χαρακτήρα της εκπαίδευσης (Βουλή των Ελλήνων, 2016).

Ακόμη, στις προγραμματικές δηλώσεις του Υπουργού Παιδείας Κ. Γαβρόγλου  (ΥΠ.Π.Ε.Θ., 2016 ) αναφέρεται ότι «προχωράμε σε μια αυτοαξιολόγηση των σχολικών μονάδων» (σ. 9) , και ότι  «ένα τέτοιο σύστημα αυτοαξιολόγησης θα καταγράψει και πάρα πολλές ελλείψεις που εμείς δεν τις γνωρίζουμε.» (σ. 10). Επιπλέον, τo «Τριετές Σχέδιο για την Εκπαίδευση» (ΥΠ.Π.Ε.Θ., 2017α : 6-7) προβλέπει μεταξύ άλλων τη διασφάλιση της παιδαγωγικής αυτονομίας της σχολικής μονάδας, την απαλλαγή της από το βάρος της γραφειοκρατίας και την αυτοαξιολόγηση του έργου της σχολικής μονάδας – επιλογές που βρίσκονται στο πνεύμα των προσεγγίσεων του ΟΟΣΑ. Σύμφωνα με το Τριετές Σχέδιο, τα παραπάνω θα επιτευχθούν με τη  δημιουργία μιας επιτροπής που θα παρακολουθεί την εφαρμογή των μεταρρυθμίσεων, αλλά και με την εισαγωγή διαδικασιών αξιολόγησης και αυτοαξιολόγησης.

Όμως, παρά τις παραπάνω καλές προθέσεις, ο συγκεντρωτισμός παραμένει αλώβητος. Το κράτος λ.χ. συνεχίζει να αποφασίζει με τα αναλυτικά προγράμματα και το μοναδικό  κρατικό εγχειρίδιο ανά μάθημα τι θα διδαχθούν οι μαθητές, αποφασίζει για τον τρόπο και τους όρους πρόσληψης του διδακτικού προσωπικού, έχει θεσπίσει ένα και μόνο σύστημα εισαγωγής στα πανεπιστήμια, απαγορεύει τη λειτουργία ιδιωτικών πανεπιστημίων, απαγορεύει την κατ’ οίκον εκπαίδευση σε ευρεία κλίμακα, ενώ με το νέο νομοσχέδιο φιλοδοξεί να αποφασίζει  για τον αριθμό των θητειών των στελεχών της εκπαίδευσης (ΥΠΠΕΘ, 2018:30:3). Τα κενά στα σχολεία κάθε Σεπτέμβριο και Οκτώβριο δυσχεραίνουν τη λειτουργία τους και αυτό είναι αποτέλεσμα της προβληματικής κατανομής του εκπαιδευτικού προσωπικού την οποία έχει αναλάβει εξολοκλήρου, και πάλι, ο κεντρικός κρατικός σχεδιασμός. Διότι εάν το εκπαιδευτικό προσωπικό της χώρας κατανεμηθεί σωστά, επαρκεί και με το παραπάνω για την κάλυψη των αναγκών των σχολικών μονάδων και δεν θα χρειαζόταν κάθε χρόνο η πρόσληψη ενός τόσο μεγάλου αριθμού αναπληρωτών δασκάλων και καθηγητών (Αβραντίνης, 2016:108). Επιπλέον, πρόσφατες νομοθετικές διατάξεις με τις οποίες τέθηκαν περιορισμοί στη λειτουργία των ιδιωτικών εκπαιδευτηρίων και των πρότυπων και πειραματικών σχολείων αντέστρεψαν την αδύναμη τάση προς αποκέντρωση και μετέφεραν αρμοδιότητες από τις σχολικές μονάδες προς το Υπουργείο (ΚΕΦΙΜ – ELF, 2017:16). Αν στα παραπάνω προστεθούν και οι σοβαρές υλικοτεχνικές ελλείψεις των δημόσιων σχολείων, οι οποίες είναι αποτέλεσμα της ανύπαρκτης οικονομικής αυτονομίας τους, συμπεραίνουμε ότι η συγκεντρωτική δομή του εκπαιδευτικού συστήματος έχει ουσιαστικά κλείσει τον κύκλο της.

Ο ΟΟΣΑ συνδέει τη συγκεντρωτική διάρθρωση του εκπαιδευτικού μας συστήματος με τα αρνητικά εκπαιδευτικά του αποτελέσματα, αφού όπως χαρακτηριστικά αναφέρει:

·        Σύμφωνα με τον τελευταίο διαγωνισμό του PISA, το 2015, η μέση απόδοση των 15χρονων Ελλήνων μαθητών ήταν μεταξύ των χαμηλότερων ανάμεσα στις χώρες του ΟΟΣΑ (454 στα Μαθηματικά, με Μ.Ο. 493). Περισσότεροι από το ένα τρίτο των 15χρονων σημείωσαν χαμηλή επίδοση στα Μαθηματικά και μόνο το 4% υψηλή επίδοση. Χαμηλή επίδοση στα Μαθηματικά σημαίνει ότι δεν μπορούν να υπολογίσουν κατά προσέγγιση την τιμή ενός προϊόντος σε κάποιο διαφορετικό νόμισμα ή να συγκρίνουν τη διανυόμενη απόσταση δύο διαφορετικών διαδρομών. 

·        Περίπου 2 εκατομμύρια ενήλικες (το 27% του ενήλικου πληθυσμού) μεταξύ των ηλικιών 16 και 25 έχουν χαμηλές γλωσσικές δεξιότητες και 2,03 εκατομμύρια έχουν χαμηλές μαθηματικές δεξιότητες (29%). Αυτοί είναι άνθρωποι που μπερδεύονται με βασικές ασκήσεις λογικής ή έχουν δυσκολία με απλές γραπτές πληροφορίες, και για αυτούς, η είσοδος και η εξέλιξη στην αγορά εργασίας, και η συμμετοχή στην κοινωνική/πολιτική ζωή, γίνεται αυξανόμενα δύσκολη. Το ένα τρίτο των ανθρώπων 55-65 ετών έχουν αδυναμίες σε βασικές δεξιότητες (γλωσσικές και μαθηματικές). 

·        Στην Ελλάδα μόνο το 17% των ενηλίκων σημειώνει υψηλή απόδοση στην επίλυση προβλημάτων σε υπολογιστικά περιβάλλοντα (ως χρήστες των ΤΠΕ), ποσοστό το οποίο είναι σημαντικά χαμηλότερο από τον μέσο όρο (31%) των συμμετεχόντων χωρών  (OECD, 2017:15).

Δεν είναι τυχαίο ότι τα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήματα τείνουν προς την αποκεντρωμένη λήψη αποφάσεων (διοικητική/εκπαιδευτική/οικονομική αυτονομία της σχολικής μονάδας, επαγγελματική και κοινωνική λογοδοσία, σχολική επιλογή, εκπαίδευση κατ’ οίκον, εκπαίδευση εξ αποστάσεως) αφού έχει γίνει κατανοητό ότι οι τοπικοί παράγοντες όλων των επιπέδων, διευθυντές, εκπαιδευτικοί, γονείς, μαθητές, αν είναι καλά προετοιμασμένοι και υποστηριζόμενοι, είναι και οι καταλληλότεροι να κρίνουν το πώς θα επιτευχθούν οι εκπαιδευτικοί στόχοι στο πλαίσιο των τοπικών ιδιαίτερων περιστάσεων, και οι καταλληλότεροι να προσαρμόσουν τους εκπαιδευτικούς στόχους σε κάθε διαφορετικό μαθητή και τις ιδιαίτερες ανάγκες του. Ας ελπίσουμε ότι με κάποιο από τα επόμενα νομοσχέδια, εκτός από τα λόγια, θα περάσουμε και στην πράξη.

 Πηγές:

Αβραντίνης, T. (2016), Εκπαίδευση: Ελεύθερη Επιλογή ή μια γάτα που γαβγίζει, The Athens Review of books, Αθήνα.

Βουλή των Ελλήνων (2016), Εθνικός και Κοινωνικός Διάλογος για την Παιδεία: Συζήτηση επί του συνόλου των προτάσεων και του χρονοδιαγράμματος για την υλοποίησή τους, Διαρκής Επιτροπή Μορφωτικών Υποθέσεων, Αρ. Πρ.: 40:1, Περ. ΙΖ΄,  Σύν. Α΄.

ΚΕΦΙΜ - ELF (2017), Πρόταση Νόμου για την Αποκέντρωση του Εκπαιδευτικού Συστήματος Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, Αθήνα.

ΥΠ.ΟΙΚ. (2015), Ν. 4336/2015, «Συνταξιοδοτικές διατάξεις − Κύρωση του Σχεδίου Σύμβασης Οικονομικής Ενίσχυσης από τον Ευρωπαϊκό Μηχανισμό Σταθερότητας και ρυθμίσεις για την υλοποίηση της Συμφωνίας Χρηματοδότησης», ΦΕΚ 94, τ. Α΄, 14-8-2015.

ΥΠ.Π.Ε.Θ. (2016), Συνέντευξη τύπου της πολιτικής ηγεσίας του Υπουργείου και προγραμματικές δηλώσεις.

ΥΠ.Π.Ε.Θ.  (2017), Το τριετές σχέδιο για την Εκπαίδευση: Πλαίσιο κατευθύνσεων και προτάσεις.

ΥΠ.Π.Ε.Θ. (2017), Η πρόταση του Υπουργείου για το Νέο Δίκτυο Δομών Υποστήριξης του Εκπαιδευτικού έργου – Ημερίδα.

OECD (2017), Educational Policy in Greece: A Preliminary Assessment, Paris: OECD.

ΥΠ.Π.Ε.Θ. (2018), Σχέδιο Νόμου «Αναδιοργάνωση των Δομών Υποστήριξης της Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης και άλλες διατάξεις».